Antisemitisme 19de eeuw
1. Het antisemitisme in Europa in de 19e eeuw
Antisemitisme in Europa had meerdere oorzaken:
a. Christelijk antisemitisme
- Eeuwenlang werden Joden gezien als ‘moordenaars van Christus’ en werden ze vervolgd in christelijke landen.
- In veel landen mochten Joden geen land bezitten, bepaalde beroepen niet uitoefenen en werden ze in aparte wijken (getto’s) gedwongen te wonen.
- Dit veranderde pas met de Verlichting en de emancipatie van Joden in de 18e en 19e eeuw, maar diepe vooroordelen bleven bestaan.
b. Politiek en economisch antisemitisme
- In de 19e eeuw werd Joden vaak verweten dat ze te veel macht hadden in de economie en politiek.
- Schrijvers zoals Karl Marx (zelf van Joodse afkomst) schreven negatief over de rol van Joden in het kapitalisme (Zur Judenfrage, 1844).
- In tijden van economische crisis werden Joden vaak als zondebok aangewezen.
c. Rassenantisemitisme en sociaal darwinisme
- In de 19e eeuw ontstond het idee dat rassen ‘biologisch’ superieur of inferieur zouden zijn.
- Wetenschappers zoals Arthur de Gobineau (Fransman, 1855) en Houston Stewart Chamberlain (Brits-Duits, 1899) beweerden dat de ‘Arische’ mens superieur was en dat Joden een ‘ras’ waren dat de maatschappij ondermijnde.
- Dit racistische antisemitisme was anders dan het religieuze antisemitisme: het ging niet om geloof, maar om ‘bloed’. Dit betekende dat Joden zich niet konden bekeren om aan de haat te ontsnappen.
➡️ Hitler werd sterk beïnvloed door deze ideeën en combineerde ze in zijn eigen ideologie.
2. Welke invloeden waren belangrijk voor Hitler’s ideologie?
a. Karl Lueger (1844-1910) en het antisemitisme in Wenen
- Lueger was de burgemeester van Wenen en voerde openlijk antisemitisch beleid.
- Hij wist met antisemitische retoriek veel kiezers aan zich te binden, een strategie die Hitler later kopieerde.
- Hitler woonde in Wenen tussen 1907 en 1913 en leerde daar hoe antisemitisme als politiek wapen kon worden gebruikt.
b. Houston Stewart Chamberlain (1855-1927)
- Chamberlain was een Britse schrijver die een fanatiek nationalist werd en in Duitsland ging wonen.
- In zijn boek Die Grundlagen des 19. Jahrhunderts (1899) schreef hij dat de Duitsers het ‘superieure Arische ras’ waren en dat Joden een ‘geheime vijand’ waren die Duitsland van binnenuit probeerden te vernietigen.
- Hitler bewonderde Chamberlain en zag hem als een intellectuele basis voor het nationaal-socialisme.
c. Arthur de Gobineau (1816-1882) en het racisme
- Gobineau’s Essai sur l’inégalité des races humaines (1855) stelde dat rassen ongelijk waren en dat ‘gemengde’ rassen zwak waren.
- Zijn ideeën werden door de nazi’s gebruikt om hun rassentheorieën te onderbouwen.
d. Friedrich Nietzsche (1844-1900) en de Übermensch
- Nietzsche schreef over de ‘Übermensch’, een figuur die boven de massa uitsteeg en zijn eigen morele wetten creëerde.
- Hoewel Nietzsche geen antisemiet was, misbruikten de nazi’s zijn ideeën om hun machtsideologie te rechtvaardigen.
-
Zijn zus, Elisabeth Förster-Nietzsche, was wél antisemitisch en verdraaide zijn werk om het te laten aansluiten bij nazi-ideologie.
e. Rudolf Steiner (1861-1925) en rassenhierarchie
Rudolf Steiner, de grondlegger van de antroposofie (en later inspiratie voor de Vrije School-beweging), had een complexe relatie met antisemitisme en nationalisme.
- Tegen antisemitisme: Steiner was fel tegen het racistische antisemitisme van zijn tijd en waarschuwde voor de gevaren ervan.
- Geloof in rassenhiërarchie: Hij had wel spirituele ideeën over ‘rassenontwikkeling’ die later controversieel werden. Hij geloofde dat volkeren zich spiritueel ontwikkelden en dat sommige volkeren ‘verder’ waren dan anderen. Dit idee werd later door nazi’s misbruikt, maar Steiner zelf verwierp Hitler’s ideologie.
➡️ Steiner had geen directe invloed op Hitler, maar sommige van zijn ideeën over rassen en volksontwikkeling werden later door nazi’s verdraaid.
3. Conclusie: waarom was Hitler’s antisemitisme zo krachtig?
Hitler combineerde verschillende soorten antisemitisme:
✅ Religieus antisemitisme → ‘Joden zijn tegen het christendom’
✅ Economisch antisemitisme → ‘Joden controleren het geld’
✅ Racistisch antisemitisme → ‘Joden zijn biologisch inferieur’
✅ Cultureel antisemitisme → ‘Joden vernietigen de Duitse cultuur’
Daarbij gebruikte hij:
📢 Propaganda om het volk te beïnvloeden
📖 Pseudowetenschap om zijn haat te rechtvaardigen
⚡ Nationalisme en populisme om mensen mee te trekken